Türkiye’de hızla artan nüfus ve yapısal dönüşüm sürecinde kırsal kesimden kentlere akan yoğun işgücü kayıt dışı sektörün gelişmesi için uygun bir ortam yaratmaktadır. Bunun yanında, yüksek vergi ve sosyal güvenlik primleri, kayıtlı sektörün karşılaştığı bürokratik engeller, kayıt dışılığı önleyici ve düzenleyici yasaların ve uygulamaların yetersizliği, özellikle yerel yönetimlerin kayıtsızlığından kaynaklanan sorunlar kayıt dışı sektörleri geliştiren diğer önemli unsurlardır.

Özellikle 1980’li yıllarda belirgin biçimde hızlanan çarpık kentleşme ve yoğun göç olgusu kayıt dışı ekonominin beslenmesine ve giderek kayıtlı ekonomiye paralel bir ekonomik büyüklük oluşturmasına yol açmaktadır. İşportacılık yaparak yaşamını kazanan milyonlarca işgücü adeta yeni bir çalışma kültürü yaratmaktadır.

Türkiye’de bürokratik ortam çalışmaya ve çalıştırmaya engel olmaktadır. Bir şirketin kurulması işlemleri 2,5 ayda tamamlanmakta; bir yatırımın sonuçlanması için ise 172 imza gerekmektedir (Türkiye İşveren Sendikaları Konfederasyonu [TİSK], 2001, s. 10).

Vergi yükü kayıt dışı ekonominin önemli bir unsurudur. Türk vergi sisteminin içerdiği istisna ve muafiyetlerin fazlalığı, yarattığı bürokrasi, vergi idaresinin yeterince etkinliğe kavuşmamış olması ve vergi denetiminin sınırlı kalması kayıt dışı ekonominin oluşumunda etkili olmaktadır.

İstihdama yönelik yasal yükümlülüklerin toplam işgücü maliyeti içinde önemli bir paya sahip olması kayıt dışı istihdamı artırmaktadır. Türkiye’de toplam işgücü maliyeti içinde işverenlerin ücret dışı (overhead) maliyetleri % 18 ile OECD ortalamasına (% 19) çok yakındır. AB ortalaması % 25’tir. Yeni sanayileşen dört Asya ülkesinde (Kore, Hong–Kong, Singapur, Tayvan) ve Meksika’da bu oran % 12’dir. Türkiye’de ücret dışı yükler gelişmiş ülkelere yakın düzeylerdedir. Ancak gelişmekte olan ve rekabet ettiğimiz ülkelerle kıyaslandığında Türkiye’de ücret dışı yüklerin yüksek olduğu görülmektedir (Hakan, 1998, s. 128).

Türkiye ekonomisinin yarısının kayıt dışı olduğu İstanbul gibi yüksek göç alan metropollerde çalışanların yarısından fazlasının kayıt dışı istihdam edildiği ve bu kapsamda işportacılığın yaygınlaşan bir nitelik aldığı görülmektedir (Ekin, 1995, s. 59).

Ekim 1994 dönemi Hane Halkı İşgücü Anketi sonuçlarına göre kentsel alanlardaki işyerlerinin % 38’i kayıt dışıdır. 1996 yılında DPT tarafından yapılan bir araştırmaya göre Türkiye’de tarım dışı ekonomik büyüklüğün % 40’ı kayıt dışıdır.

1980’li yılların sonlarında yapılan bir araştırmada, Türkiye’de 3 milyondan fazla kişinin seyyar satıcı ve işportacı olarak çalıştığı ortaya çıkmıştır. Bu kişilerin kayıt altına alınması durumunda, toplam verginin %13 oranında artabileceği ifade edilmektedir. Günümüzde ise, Türkiye’deki seyyar satıcı ve işportacı sayısının 5 milyondan fazla olduğu ileri sürülmektedir (Akdağ, 2003, 27).

İstanbul’da, yaklaşık 500 binin üzerinde işportacı ve seyyar satıcı olmasına rağmen, İstanbul İşportacılar Odası’na kayıtlı bulunan işportacı sayısı sadece 1400’dür. Bunlardan da, sadece yaklaşık iki yüz üye odayla irtibat halindedir (Akdağ, 2003, 28).

İstanbul Ticaret Odası (İTO)’nın araştırmasına göre, İstanbul’da, seyyar satıcılar ve işportacıların günlük işlem hacmi 20 milyon TL’nin üzerindedir. Nisan 2002 fiyatlarıyla, seyyar satıcı ve işportacıların günlük kazançları 20–40 TL arasında değişmektedir. Yıllık işlem hacmi ise 4 milyar TL’ye ulaşmaktadır. Sadece Eminönü’nde 200 binden fazla işportacı ve seyyar satıcı bulunduğu dile getirilmektedir. İTO; seyyar satıcılık ve işportacılığın, vergi kaybında önemli bir yol olduğunu belirterek, bu iş kolunun yasa dışı ilan edilmesi için yasa tasarısı bile hazırlama yoluna gitmiştir. Bu sektörde, yurt dışından kaçak yollarla getirilen malların büyük bir kısmının satıldığı ifade edilmektedir. İşportacılık ve seyyar satıcılık yüzünden, fabrika sahiplerinin “belgeli ticaret” yapmaktan kurtuldukları ve bunun da bütçeye zararının büyük olduğu ifade edilmektedir.

Kriz dönemlerinde, büyük işletmeler ve mağazalar, seyyar satıcı ve işportacıları taşeron olarak kullanabilmekte ve bu sayede krizi en az zararla kapatmaya çalışabilmektedirler. Bu işletmeler, ya kâr ortaklığı ya da toptan mal verme gibi usulleri kullanarak mallarını satabilmektedirler. İşportacı ve seyyar satıcı olarak çalışanlara göz atıldığında, bu sektörde son dönemlerde üniversite mezunlarının arttığı dikkat çekmektedir. Ayrıca, kapı kapı dolaşarak pazarlama yapanlar da bu kapsamda ele alındığında, rakam daha da yükselmektedir.

Ankara Ticaret Odası tarafından hazırlanan bir raporda; seyyar satıcılığın ve işportacılığın kayıt dışı ekonominin önemli bir bölümünü oluşturduğu, Türkiye'de çalışan her 7 kişiden birinin seyyar satıcı ve işportacı olduğu, seyyar satıcı ve işportacıların günlük kazancının 5-100 TL lira arasında değiştiği, günlük ortalama kazancın 50 TL olduğu varsayıldığında Türkiye çapında yıllık cironun 50 milyar TL’yi aştığı ve yaklaşık 10 milyar TL dolayında bir vergi kaçağına yol açtığı belirtilmektedir. Aynı raporda ayrıca, seyyar satıcılık ve işportacılığın vergi, kira, elektrik, su vb. harcamaları olmadığından haksız rekabete neden olduğu, kayıtlı ekonomide faaliyette bulunanlarda kayıt dışı ekonomiye itildiği, bu kesimde Türk vatandaşları yanında, Türkiye’de kaçak olarak çalışan yabancıların da önemli ölçüde yer aldığı belirtilmektedir  (Ankara Ticaret Odası, [ATO], www.atonet.org.tr).

4.        SONUÇ VE ÖNERİLER

Kayıt dışı sektörler tüm ekonomilerde, özellikle gelişmekte olan ülke ekonomilerinde (1) kırsal kesimden kentlere akan yoğun işgücü; (2) ekonomik krizlere ve gelir dağılımındaki bozulmalara bağlı olarak kayıt dışı sektörlerin alıcılar ve satıcılar için cazip duruma gelmesi; (3) kayıt dışı sektörün haksız rekabetine dayanamayarak kayıtlı sektörden kayıt dışı sektöre geçenler ve (4) merkezi ve yerel yönetimlerin yasal ve kurumsal yapılarındaki ve uygulamalarındaki yetersizlikler nedeniyle önemli bir ekonomik, toplumsal ve kültürel sorun olarak varlığını sürdürmektedir.

Kırsal kesimde varlığını sürdüremeyen ve kentlerde kayıtlı sektörlerde istihdam olanağını bulamayan nüfus, yaşamlarını sürdürebilmek amacıyla kendi çözümlerini yaratmakta ve başta seyyar satıcılık ve işportacılık olmak üzere kayıt dışı sektörlere kaymaktadırlar. Bu nüfus bir taraftan kendi olumsuzluklarını yaşarken diğer taraftan kentin ekonomik, sosyal ve kültürel yapısına aykırı olabilecek yapılanmaları gerçekleştirmekte, hatta önemli bir nüfus varlığına ve ekonomik büyüklüğe ulaşarak kentin çarpık ve belirgin bir özelliği olarak ortaya çıkabilmektedirler.

İşportacılar belirli bir sermaye ve beceriye gerek olmaksızın kentin en işlek sokaklarında bile kolayca etkinlikte bulunabilmekte ve kalitesiz, sağlıksız ve kaçak mal ve hizmetleri gelir düzeyi düşük geniş bir tüketici kitlesine ucuza sunabilmektedirler. Hatta kayıtlı sektörde çalışanlar karşısında üstün duruma bile geçebilmektedirler. Bu oluşum vergi gelirlerinin azalması, vergi adaletinin kaybolması, haksız rekabetin doğması ve sosyal güvenlik sisteminin bozulması gibi olumsuz etkiler yaratarak (Candan, 2007, 76-82) ekonominin geleceğini tehdit etmesi yanında, sağlıksız bir toplumun ve kentin oluşumunu da hızlandırmaktadır.

Merkezi ve yerel otoriteler kısıtlı olanakları yanında kısa vadeli siyasal tercihleri çerçevesinde bu sürece kayıtsız kalabilmektedirler.

Türkiye’de kırsal kesimden kentlere akan yoğun işgücü yanında, (1) yüksek vergi ve sosyal güvenlik primleri, (2) kayıtlı sektörün karşılaştığı bürokratik engeller, (3) kayıt dışılığı önleyici ve düzenleyici yasaların ve uygulamaların yetersizliği ve özellikle (4) yerel yönetimlerin kayıtsızlığından kaynaklanan sorunlar kayıt dışı sektörlerin gelişmesine olumlu bir ortam hazırlamış ve başta seyyar satıcılık ve işportacılık olmak üzere kayıt dışı ekonomi kayıtlı ekonominin büyüklüğüne ulaşmıştır.

Türkiye’nin bir gerçeği ve önemli bir sorunu olan ve daha da büyüme eğiliminde bulunan bu koşulların hafifletilmesi için aşağıdaki önlemlerin alınması yararlı görülmektedir:

·   Kırsal alanda tarıma dayalı sanayiler, kentlerde de istihdam yaratıcı sektörler teşvik edilmelidir;

·   İşportacılık sektörünün haksız rekabet uygulamaları Rekabet Hukuku çerçevesinde ele alınmalı, seyyar satıcılığa ve işportacılığa müdahalede mevcut mevzuatın etkili bir biçimde uygulanması yanında, yeni düzenlemelerle yasal ve kurumsal boşluklar ortadan kaldırılmalıdır;

·   Yerel yönetimler seyyar satıcılığa ve işportacılığa müdahalede yeterli yasal, kurumsal ve teknik olanaklara, özellikle eğitilmiş ve yeterli sayıda zabıta gücüne kavuşturulmalıdır;

·   Kayıtlı sektörün gelişmesini önleyici ve kayıtlı sektörü kayıt dışı sektöre iten nitelikteki bürokratik işlemler basitleştirilmeli ve hızlandırılmalıdır;

·   Kayıtlı sektörün, özellikle KOBİ’lerin vergi ve sosyal güvenlik primleri daha makul düzeylere çekilmelidir;

·   İşportacılık sektörünün neden olduğu ve kentin dokusunu bozan görüntü, gürültü ve çevre kirliğine yerel yönetimler daha duyarlı olmalıdır;

·   Sağlığa zararlı seyyar satıcılık ve işportacılık mallarının kullanımı gıda sağlığı kuralları çerçevesinde etkili bir biçimde ele alınmalıdır;

·   Kayıtlı sektörün temsilcileri (ticaret odaları, sanayi odalar, ilgili dernek ve vakıflar) kayıtlı sektörün korunması ve geliştirilmesi için etkili lobi faaliyetleri yürütmelidir;

·   Merkezi yönetim ve yerel yönetimler kısa vadeli seçim tercihleri çerçevesinde değil, seyyar satıcılık ve işportacılık sektörünün ciddi bir ekonomik, toplumsal ve kültürel sorun olduğunu görerek hem makroekonomik hem mikro ekonomik politika araçlarıyla ve uzun vadeli yaklaşımlarla konuyu ele almalı, bu kapsamda mikro kredi sistemi, seyyar satıcıları ve işportacıları da kapsayacak ve onları kayıtlı sisteme katacak bir biçimde uygulanmalıdır;

·   İşportacılıkla farklı sektörlerde geçimini sağlayacak mesleki ve teknik eğitim olanakları sağlanmalıdır;

·   2003 tarihli 4904 sayılı Türkiye İş Kurumu kanunu çerçevesinde oluşturulan İl İstihdam Kurullarında işportacılık ile ilgili veri tabanları oluşturulmalı ve tedbirler bu veri tabanları dikkate alınarak illerin sosyal, kültürel ve ekonomik yapılarına göre tasarlanmalıdır;

Yerel yönetimler seyyar satıcı ve işportacıların görüşlerini de dikkate alan katılımcı bir yaklaşımla seyyar satıcılık ve işportacılık sektörünü kayıtlı sisteme dönüştürecek ve yasal nitelik kazandıracak düzenlemelere gitmeli; seyyar satıcıları ve işportacıları sokaklardan çekerek daha cazip fiziki ve ekonomik özellikleri olan belirli mekanlara kavuşturulmalıdırlar..